Przetrenowanie w kitesurfingu czy tylko zmęczenie?

dr n. o kult. fz. Anna Stolecka-Warzecha Katedra i Zakład Podstawowych Nauk Biomedycznych / Wydział Nauk Farmaceutycznych Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

 

Przetrenowanie jest dość popularnym zjawiskiem, które występuje w różnych dyscyplinach
sportowych, w tym w kitesurfingu. Trudność weryfikacji zespołu przetrenowania OTS (ang.
overtraining syndrome) wynika z faktu, iż nie ma jednoznacznych kryteriów, które pozwoliłby taki
stan określić, a przyczyny jego powstawania są różnorodne. Diagnozę stawia się więc, eliminując inne wpływy na zmianę parametrów psychoruchowych, w tym obniżenie możliwości wysiłkowych i
nastroju [1].

Przetrenowanie spotyka się relatywnie często także w kitesurfingu zawodowym, gdy lekceważone są
efekty przemęczenia, trener błędnie odczyta spadek wydolności zawodnika lub jego stagnację i
potraktuje je jako wskazówkę do zwiększenia obciążeń treningowych czy objętości pracy, co skutkuje dalszym zaburzeniem stosunku między treningiem a odpoczynkiem i dodatkowo pogłębia OTS [2].
Zespół przetrenowania może przyczyniać się do powstawania kontuzji i negatywnie wpływać na
psychikę sportowca. Mechanizm powstawania zespołu przetrenowania nie jest jednoznaczny,
ponieważ charakteryzuje się różnorodnymi objawami, które mogą wskazywać na inne dolegliwości
albo infekcje. Zespół przetrenowania diagnozuje się zatem, gdy nie można znaleźć innego
uzasadnienia przewlekłego stanu zmniejszonej wydolności, efektywności i zaangażowania w
podejmowanie treningów przez zawodnika, w tym spadku motywacji do podejmowania kolejnych
prób np. nauki danego triku [3].

Wysiłek i wypoczynek są nierozerwalnie ze sobą związane – stanowią całość decydującą o
rozwoju odpowiednich mechanizmów adaptacyjnych. Właściwe proporcje między nimi prowadzą do
wytworzenia mechanizmu superkompensacji i stopniowego, systematycznego podnoszenia
wydolności i efektywności zawodnika. Niewłaściwa medyczna kontrola treningu, nieznajomość
charakterystyki psychosomatycznej sportowca i jego możliwości wysiłkowych (w tym złe dobranie
objętości danej jednostki treningowej) mogą spowodować nieplanowane pogorszenie lub stagnację
funkcjonalną zawodnika i jego wyników [4].

Tradycyjnie wyróżnia się dwa typy OTS, odzwierciedlające dwa rodzaje przeciążenia układu
autonomicznego. W przetrenowaniu pierwszego typu dominują objawy ze strony układu
współczulnego. Występują one częściej u zawodników młodych, niedoświadczonych i
niezaadoptowanych do codziennych treningów na wodzie. W przetrenowaniu drugiego typu mamy
do czynienia z przewagą układu przywspółczulnego. Ten typ przetrenowania występuje coraz częściej we współczesnym kitesurfingu – przeważnie u sportowców starszych i długo trenujących.
Przetrenowanie pierwszego typu jest dość łatwe do rozpoznania i stosunkowo szybko ustępuje po
krótkiej przerwie w treningach, zmniejszeniu ich intensywności lub zmianie środków treningowych.
Jego objawy przypominają nieco nadczynność tarczycy, stąd używany jest czasem termin
„przetrenowanie basedowe”. Stan ten charakteryzuje nadmierne pobudzenie. Typ drugi to niejako
zahamowanie procesów metabolicznych. Jest on trudniejszy do rozpoznania z powodu mocno
niecharakterystycznych objawów. Ten rodzaj przetrenowania wolno ustępuje nawet po zmniejszeniu
objętości treningowej i stosowaniu środków aktywizujących [5].

Przyczyny przetrenowania

Każdy wysiłek fizyczny jest swoistego rodzaju stresem dla organizmu. Jeżeli stres ten jest zbyt duży,
podobnie jak obciążenia treningowe, naturalne możliwości kompensacyjne (regeneracyjne)
organizmu są niewystarczające i rozwija się zespół przetrenowania. Wiele hipotez tłumaczy jego
rozwój. Najbardziej wiarygodna jest teoria o nakładaniu się wielorakich zaburzeń, takich jak:
– upośledzenie przekaźnictwa nerwowo-mięśniowego,
– miopatia,
– upośledzenie funkcji obwodowych receptorów β-adrenergicznych,
– zaburzenia osi podwzgórzowo-przysadkowej,
– nadmierne pobudzenie osi korowo-nadnerczowej,
– zaburzenia szlaków metabolicznych (spadek stężenia glikogenu w mięśniach),
– zaburzenia funkcji ośrodkowych szlaków ruchowych [6–8].

Leczenie zespołu przetrenowania

Najskuteczniejsza forma leczenia zespołu przetrenowania to długotrwały odpoczynek. Jest kwestią
sporną, jak długo powinien trwać, aby nastąpiła pełna regeneracja. W literaturze podaje się, że od 2
tygodni do nawet 6 miesięcy. Stosowanie środków farmakologicznych w celu przyśpieszenia powrotu
do pełnej aktywności sportowej stoi w sprzeczności z etyką i prawem w sporcie, a przede wszystkim
niesie ryzyko działań niepożądanych. Najważniejsze jest zatem zapobieganie przez współpracę
członków zespołu szkoleniowego oraz pełne zaufanie do zawodnika. Stan przetrenowania musi być
jak najszybciej rozpoznany przez trenera i wnikliwie obserwowany przez samego sportowca. Należy
śledzić wielkość obciążeń treningowych oraz analizować czas niezbędny do wypoczynku i regeneracji.
Trzeba bezwzględnie przestrzegać zasad właściwego żywienia i nawadniania organizmu, dostosowując je do obciążeń w treningu zarówno na wodzie, jak i w przygotowaniu motorycznym, np. w siłowni [9, 10]. Zasadne staje się wówczas zwiększenie podaży makro- i mikroelementów oraz zwiększenie udziału kwasów omega-3 w suplementacji.

Gdy jako trener podejrzewasz, że u twojego zawodnika mogło wystąpić OTS, ponieważ założony plan treningowy nie przynosi pożądanych rezultatów adaptacyjnych, a sam zawodnik stracił motywację do treningów, posiłkuj się obiektywnymi miernikami i skieruj zawodnika na badania diagnostyczne (patrz tabela wskaźników przetrenowania).

Badania laboratoryjne należy wykonać po 48 godzinach od ostatniego treningu, aby nie uzyskać
fałszywie pozytywnych wyników, będących naturalnym następstwem wysiłku. Wyniki porównaj ze
standardowymi wartościami referencyjnymi, podanymi obligatoryjnie przez laboratorium analityczne
[11]. Jeśli mieszczą się normie, mamy do czynienia z prawidłowymi obciążeniami, jeśli nie – twój
zawodnik jest przetrenowany.

Wskaźniki przetrenowania – pomocne narzędzie diagnostyczne

Biologiczne wskaźniki przetrenowania Objawy

Wydolność fizyczna

Mniejsza tolerancja obciążeń treningowych, potrzeba skrócenia treningu

Wskaźniki anatomiczne

Bolesność mięśni, ból okolicy lędźwiowej, bóle przeciążeniowe, złamania przeciążeniowe, zapalenia ścięgien

Wskaźniki fizjologiczne

Zmiany parametrów ciała, zaburzenia łaknienia, zaburzenia żołądkowo- jelitowe, zaburzenia czynności układu krążenia (wysokie HR spoczynkowe) i oddychania (zwiększona częstość oddechów w spoczynku)

Wskaźniki biochemiczne Obniżenie stężenia

hemoglobiny i ferrytyny, zrost kinazy kreatynowej, obniżony poziom glikogenu, ujemny bilans azotowy, wzrost stężenia mocznika, wzrost stężenia kortyzolu, obniżenie stężenia testosteronu u mężczyzn, spadek stężenia Zn, Co, Al., Se, Cu, spadek mineralizacji kości

Wskaźniki immunologiczne

Spadek neutrofilów, wzrost eozynofilów, zahamowanie syntezy IgG, IgM, częste infekcje górnych dróg oddechowych, nasilone opryszczki, powiększenie węzłów chłonnych

Wskaźniki psychologiczne

Lęk przed rywalizacją, rezygnacja, apatia, spadek koncentracji, łatwość rozpraszania uwagi, drażliwość, chwiejność emocjonalna, zwiększona pobudliwość, zmiany osobowości, utrata apetytu, zaburzenia nastroju, stany depresyjne

Piśmiennictwo
1. Donatelli R., Fizjologiczne skutki przetrenowania i roztrenowania. Rehabilitacja w sporcie.
Gnat R. ELSEVIER Urban&Partner. Wrocław 2011, 109–123.

2. Kochański B., Kałużna A., Kałużny K., Wołowiec Ł., Zukow W., Hagner W., Zespół
przetrenowania w sporcie – mechanizm, objawy, przyczyny. „Journal of Education, Health and
Sport” 2015;5(10):51–60.
3. Armstrong L.E., VanHeest J.L., The unknown mechanism of the overtraining syndrome: clues
from depression and psychoneuroimmunology. „Sports Med.” 2002; 32(3): 185–209.
4. Budgett R., Newsholme E., Lehmann M., Sharp C., Jones D., Peto T., Collins D., Nerurkar R.,
White P., Redefining the overtraining syndrome as the unexplained underperformance
syndrome. „British Journal of Sports Medicine” 2000; 34: 67–68.
5. Meeusen R., Duclos M, Gleeson M. et al. Prevention, diagnosis, and treatment of the
overtraining syndrome: ECSS Position Statement Task Force. „Eur J Sport Sci.” 2006;6(1):1–14.
6. Kuipers H., Training and overtraining: an introduction. „Med Sci Sports Exerc” 1998;
30:1137–1139.
7. Snyder A.C., Overtraining and glycogen depletion hypothesis, „Med Sci Sports Exerc” 1998;
30:1146–1150.
8. Tanskanen M., Atalay M, Uusitalo A.J., Altered oxidative stress in overtrained athletes.
„Sports Sci” 2010 Feb; 28(3):309–17.
9. Lehman M., Foster C., Dickhuth H.H., Gastmann U., Autonomic imbalance hypothesis and
overtraining syndrome. „Med. Sci. Sports Exerc” 1998; 30: 1140–1145.
10. Gastmann U., Petersen K.G., Bocker J., Lehmann M., Monitoring intensive endurance training
at moderate energetic demands using resting laboratory markers failed to recognize an early
overtraining stage. „The Journal of sports medicine and physical fitness” 1998; 3:188–193.
11. Petibois C., Cazarola G., Deleris G., Gin H., Clinical diagnosis of overtraining using blood tests:
current knowledge. „ Rev Med Intern” 2001; 22:723–736.